CZY FORT POD KOPCEM KOŚCIUSZKI BĘDZIE MOŻNA ZOBACZYĆ Z KRAKOWSKICH BŁOŃ?

Stan otoczenia kopca Kościuszki i położonego u jego podnóża fortu jest zły i nie odpowiada narodowej randze tego zabytku – nie mają wątpliwości specjaliści z zakresu ochrony dziedzictwa. Działająca w SKOZK Komisja Ochrony Krajobrazu Kulturowego Krakowa wzywa do dyskusji na temat sposobu wyjścia z tej trudnej sytuacji.

Otoczenie kopca Kościuszki i przyległego poaustriackiego fortu nr 2 domaga się uporządkowania. Zarastające samosiewnymi drzewami i krzewami przedpola fortu oraz bezładny napór inwestycyjny na stoki wzgórza bł. Bronisławy, na szczycie którego 195 lat temu rozpoczęto wznoszenie symbolicznej mogiły przywódcy pierwszego polskiego powstania, zniekształcają utrwalony w sztuce i literaturze krajobraz kulturowy tej części Krakowa. Od wiosny do jesieni prawie niewidoczny jest z centrum Krakowa niegdyś dominujący nad miastem fort nr 2 – zdaniem badacza architektury militarnej dra Krzysztofa Wielgusa najwybitniejsze pod względem krajobrazowym dzieło fortyfikacji XIX wieku na ziemiach polskich. O tym, w jaki sposób wyjść z obecnego impasu, debatowali członkowie Komisji Ochrony Krajobrazu Kulturowego SKOZK pod przewodnictwem prof. Kazimierza Flagi, byłego rektora Politechniki Krakowskiej.

Jak wskazuje analiza historyczna, wzgórze bł. Bronisławy od średniowiecza aż po wiek XX zasadniczo pozbawione było zwartego drzewostanu. Do XIX wieku był to obszar wykorzystywany w celach rolniczych (głównie pod pastwiska). O dominacji elementów cywilizacyjnych w krajobrazie wzgórza zadecydowało usypanie w latach 1820–1823 przez mieszkańców Krakowa kopca Kościuszki, budowa w latach 1850–1856 u jego stóp fortu cytadelowego i założenie w 1865 roku Cmentarza Salwatorskiego. Wtedy też wprowadzono na stoki wzgórza elementy zieleni komponowanej w postaci szpaleru drzew ocieniających prowadzącą na kopiec aleję Waszyngtona oraz sadzonych punktowo robinii akacjowych, mających maskować austriackie fortyfikacje. Decydujące znaczenie dla obecnego stanu otoczenia kopca Kościuszki miało ustąpienie wojska z zabudowań fortecznych i celowa dewastacja ich części przez władze komunistyczne po 1945 roku. Sytuacja ta sprzyjała samosiewnemu rozrastaniu się drzewostanu w otoczeniu fortu i kopca. Proces ten nasilił się w latach 70. XX wieku. Równocześnie zaś, mimo objęcia w ostatnich latach zdecydowanej większości tego terenu miejscowymi planami zagospodarowania, u podnóża i na stokach wzgórza bł. Bronisławy w wyniku silnego naporu inwestycyjnego rozrasta się strefa zabudowy, w wielu przypadkach negatywnie oddziałująca na krajobraz.

Wśród uczestników dyskusji istnieje pełna zgoda co do potrzeby ograniczenia samosiewnej roślinności w otoczeniu fortu i kopca. W większości też nie ma wątpliwości, że obecnie nie da się już przywrócić ukształtowania zieleni do stanu z XIX wieku. W tym przypadku należy zrealizować „program minimum”, którego istota sprowadzałaby się do otworzenia linii widokowej Błonia-kopiec Kościuszki. Niezbędnym warunkiem takiego działania byłaby ocena wartości roślinności, pozwalająca wskazać najcenniejsze, wymagające ochrony obiekty. Jak podkreślono, ingerencja w zieleń miałaby dotyczyć tylko tej, która wyrosła samosiewnie. Zwracano uwagę także na potrzebę zapewnienia społecznego konsensusu wokół przyszłych działań.

Przedmiotem dyskusji Komisji Ochrony Krajobrazu Kulturowego SKOZK były także uwarunkowania prawne ochrony otoczenia kopca Kościuszki. Na terenie tym znajduje się niewiele obiektów objętych indywidualnymi wpisami do rejestru zabytków. Trwają natomiast prace nad umieszczeniem w rejestrze zabytków układu urbanistycznego dzielnicy Salwator, za którym mogłoby pójść objęcie ochroną konserwatorską także „przedpola widokowego” na stokach wzgórza bł. Bronisławy. Podobnym działaniem można by objąć także samo otoczenie fortu. Takie kroki nie zamknęłyby inwestycji, wprowadziłyby jednak ściślejszą ich kontrolę, której – wbrew wiązanym z nimi początkowo nadziejom – nie zapewniają obowiązujące na tym terenie miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Komisja Ochrony Krajobrazu Kulturowego SKOZK zwróci się również w najbliższym czasie do władz Krakowa z wnioskiem o wznowienie prac nad ustanowieniem Zwierzynieckiego Parku Kulturowego.

Posiedzenie Komisji Ochrony Krajobrazu Kulturowego Krakowa SKOZK w dniu 20 stycznia 2015 roku zorganizowano we współpracy z Komitetem Kopca Kościuszki. Wprowadzenia historycznego do dyskusji dokonał dr hab. Mieczysław Rokosz, znaczenie fortyfikacji pod kopcem dla historii architektury na ziemiach polskich omówił dr Krzysztof Wielgus, a w tematykę historii krajobrazu Wzgórza bł. Bronisławy wprowadził inż. arch. Mikołaj Kornecki.