Historia

GENEZA

Tragiczne wydarzenia XX wieku spowodowały, że Kraków pozostał po 1945 roku ostatnim w granicach Polski wielkim miastem historycznym, które zachowało oryginalną substancję swojego dziedzictwa w stanie prawie nie zmienionym. II wojna światowa obeszła się dość łaskawie z zabytkami Krakowa, ale przyniosła inne zagrożenie – komunizm. Kraków w swej historycznej formie nie stanowił samoistnej wartości dla nowego systemu, dążącego do uprzemysłowienie kraju i przeobrażenia jego struktury społecznej. W latach 50. zbudowano pod miastem największą w Polsce hutę stali, a sąsiedniej Skawinie – hutę aluminium. Ludność Krakowa wzrosła w powojennych dekadach z 250 do 750 tysięcy. Tuż za granicą regionu krakowskiego rozbudowywano kopalnie i stalownie Górnego Śląska – największego skupiska przemysłu w Europie Środkowej. Dokonując kosztem wielkich wyrzeczeń uprzemysłowienia nie oglądano się na skutki ekologiczne. Rychło kwaśne deszcze zaczęły rozpuszczać kamienne rzeźby i detale krakowskich zabytków. Pyły i gazy z fabrycznych kominów oraz tysięcy ogrzewających miasto pieców węglowych powoli, lecz nieubłaganie niszczyły malowidła, stiuki i złocenia, a ceglane elewacje pokrywały grubą warstwą brudu. Nowy ustrój uznawał własność prywatną za przeżytek. Właścicielom odebrano zabytkowe kamienice i pałace, oddając je w zarząd państwa. Nieremontowane budynki padły ofiarą marnotrawstwa, chaotycznej gospodarki lokalowej i lekceważenia przez nowych zarządców „niczyjej” własności. Poddane politycznej kontroli życie społeczne nie potrafiło wygenerować dla wielu zabytkowych obiektów funkcji godnych ich historii i formy. Uznany za wroga ustroju Kościół nie miał sił i środków, by powstrzymać destrukcję dziesiątków zabytkowych kościołów i klasztorów Krakowa. Jeszcze gorsza była sytuacja zabytków kultury żydowskiej, której cios zadała dokonana przez nazistowskie Niemcy Zagłada. Zabytkowe dziedzictwo od zawsze było zbyt wielkie, by Kraków mógł je utrzymać własnymi siłami. Władze centralne PRL długo jednak nie reagowały na płynące spod Wawelu apele o ratunek – w kraju centralnie planowanej gospodarki priorytety wyznaczała najpierw powojenna odbudowa, a potem ambicje modernizacyjne. W efekcie po 30 latach PRL Kraków straszył brudnymi elewacjami, opuszczonymi przez lokatorów kamienicami, pustymi oknami świetnych niegdyś pałaców, płotami wokół placów ciągnących się bez końca remontów. Zabytkowe miasto ulegało degradacji, a w wielu miejscach – jak choćby tam, gdzie dokonywano planowych wyburzeń zrujnowanej zabudowy – bezpowrotnemu zniszczeniu.

PIERWSZA DEKADA

Zmiany przyniósł dopiero rok 1978. 8 września historyczne centrum Krakowa zostało wpisane na pierwszą, liczącą zaledwie 12 pozycji listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO. 16 października świat obiegła wiadomość, że arcybiskup Krakowa Karol Wojtyła został papieżem. Położone za „żelazną kurtyną” miasto znalazło się w centrum zainteresowania polskiej i światowej opinii publicznej. 18 grudnia 1978 roku ogłoszono na Wawelu powstanie Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, na czele którego stanął przewodniczący Rady Państwa PRL prof. Henryk Jabłoński. Wśród 176 członków nowo powołanego ciała byli przedstawiciele kierownictwa PZPR i państwa, dyrektorzy wielkich przedsiębiorstw państwowych z całego kraju, a także – stosunkowo nieliczni – reprezentanci świata kultury i nauki. Formuła organizacyjna formalnie niepaństwowego, obywatelskiego Komitetu oraz silne wsparcie ze strony władz państwowych miały ułatwić wykorzystanie dla ratowania Krakowa ukrytych rezerw centralnie planowanej gospodarki. W myśl hasła „Kraków – narodu obowiązek” województwa, miasta i zakłady pracy przejmowały pod opiekę poszczególne zabytki, przekazywały Komitetowi maszyny, pracowników i deficytowe materiały. Udało się powstrzymać degradację bezcennego zespołu pałaców miejskich przy ulicy Kanoniczej oraz zabudowy Rynku Głównego i przyległych ulic. Ciekawym rezultatom konserwatorskim towarzyszyły odkrycia naukowe. W 1985 roku Sejm PRL w drodze ustawy powołał i oddał do dyspozycji SKOZK istniejący do dziś Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa. Komitet jako ciało zarządzające Funduszem był odtąd organem wprawdzie nadal opartym na społecznej pracy członków, lecz powoływanym przez Radę Państwa – kolegialną głowę państwa w systemie konstytucyjnym PRL. Po raz pierwszy od zakończenia wojny proces ratowania Krakowa zyskał stabilne, oparte o budżet państwa podstawy finansowe.

W NIEPODLEGŁEJ POLSCE

Po odzyskaniu niepodległości władze państwowe podjęły decyzję o kontynuowaniu narodowego dzieła odnowy zabytków Krakowa w oparciu o działalność Komitetu i Narodowego Funduszu. W 1990 roku miejsce działaczy partyjnych i dyrektorów państwowych przedsiębiorstw zajęli w Komitecie ludzie nauki, konserwatorzy, architekci, artyści, dziennikarze i duchowni. Przewodniczącym został wielki polski pisarz Stanisław Lem, a po nim – prof. Tadeusz Chrzanowski, historyk sztuki, poeta i publicysta związany poprzednio z opozycją demokratyczną. Jego wiedzy i autorytetowi Kraków zawdzięcza to, że już w połowie lat 90. proces odnowy po raz pierwszy wyprzedził proces degradacji i rozpadu substancji zabytkowej. Przystąpiono na szeroką skalę do renowacji pomijanych dawniej ze względów politycznych zabytków sakralnych z katedrą wawelską i kościołami Starego Miasta na czele. Patronat nad działalnością Komitetu obejmowali kolejni Prezydenci Rzeczypospolitej. Niezależnie od różnic politycznych Lech Wałęsa (1990-1995), Aleksander Kwaśniewski (1995-2005), Lech Kaczyński (2005-2010), Bronisław Komorowski (2010-2015) i Andrzej Duda (od 2015 roku) obdarzali Komitet życzliwością i zainteresowaniem. Zagwarantowało to stabilność finansową i organizacyjną ratowania i odnowy Krakowa, którego to procesu z uwagi na skalę krakowskiego dziedzictwa (1200 obiektów wpisanych do rejestru zabytków i ponad 5000 innych budynków o wartości zabytkowej) nie da się zakończyć w ciągu jednej dekady ani nawet w okresie życia jednego pokolenia. Członków Komitetu i jego przewodniczącego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. W latach 2005–2020 pracami SKOZK kierował nieżyjący już prof. Franciszek Ziejka – polonista i historyk kultury, były rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wszyscy członkowie pracują całkowicie społecznie, nie pobierając wynagrodzenia. Komitet dokonuje oceny i selekcji składanych przez właścicieli zabytków wniosków o dofinansowanie z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, dzieli publiczne środki i sprawuje nadzór nad działaniami konserwatorów. W 2009 roku miało miejsce ostatnie duże poszerzenie składu Społecznego Komitetu, który zyskał wówczas 63 nowych członków. Fundusze na prace rewaloryzacyjne pochodzą w ogromnej większości z budżetu państwa i są obecnie (2020) przekazywane przez Kancelarię Prezydenta RP Andrzeja Dudy.

WSPÓŁCZESNOŚĆ

Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku umożliwiło sięgnięcie przez dysponentów zabytkowych obiektów po nowe narzędzia ochrony dziedzictwa: finansowane ze środków europejskich duże projekty rewaloryzacyjne, nastawione często na poszerzanie dostępu do dziedzictwa. W wielu przypadkach ich realizacja w Krakowie możliwa była dzięki udziałowi Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, który angażował się w przygotowanie poszczególnych projektów lub bezpośrednio uczestniczył w ich realizacji, w tym w zakresach prac wykraczających poza dofinansowania ze środków europejskich. Przykładami takich projektów jest m.in. generalna odnowa Sukiennic, krużganków dominikańskich i Pałacu Czapskich oraz adaptacja tzw. Wielkiej Ruiny w zespole opactwa w Tyńcu na cele muzealne.

W drugiej dekadzie XXI wieku Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa wprowadził do swego działania instrumenty optymalizujące gospodarowanie i zarządzanie procesem wydatkowania środków Narodowego Funduszu w postaci priorytetów operacyjnych i działań szczegółowych – ujętych w wieloletniej prognozie finansowej Funduszu. W ramach początkowo czterech, a następnie pięciu priorytetów operacyjnych wydzielono środki służące realizacji zadań w zabytkach o kluczowym znaczeniu dla kultury narodowej, w obiektach użyteczności publicznej, obiektach sakralnych, obiektach mieszkalnych i usługowych oraz na cmentarzach i w zespołach zieleni komponowanej. Finansowane w latach 2017–2020 projekty kluczowe Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa prowadzone były w czołowych zabytkach Krakowa, przy czym prace te połączono najczęściej z przystosowaniem tych obiektów do celów związanych z upowszechnianiem dostępu do dziedzictwa, jak np. renowacja sarkofagów królewskich na Wawelu wraz ze stworzeniem ścieżki edukacyjnej, kompleksowa odnowa Ołtarza Wita Stwosza, generalny remont i modernizacja dawnego arsenału miejskiego – części ekspozycji Muzeum Książąt Czartoryskich, obecnie oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie. W celu zapewnienia ciągłości procesu odnowy krakowskich zabytków Społeczny Komitet od 2018 roku zaczął udzielać dofinansowań obejmujących dwa lub trzy kolejne etapy roczne prac konserwatorskich w jednym obiekcie zabytkowym.